Kan yoga helpen om oud verdriet en emotionele pijn te genezen? Zeker. Niet door een rijtje houdingen af te werken, maar wel door je ín die houdingen bewust te worden van wat er in je speelt. En dan: ademen, omarmen en loslaten.

Op de yogamat is niet alles altijd pais en vree. Misschien heb je het weleens ervaren: tranen over je wangen als je in Savasana ligt, of onverklaarbare irritatie na een lesje achteroverbuigingen. ‘Begin je aan yoga, dan breng je je lichaam in beweging, ook op een subtieler niveau,’ zegt Diana Plenckers, directeur van de Saswitha Opleiding voor Yoga en Wijsbegeerte. ‘Gevoelens en herinneringen komen vrij. In eerste instantie levert dat vaak verzet op, boosheid of angst.’ Je bent niet echt boos op de docent, of bang voor iets wat na de les zou kunnen gebeuren. Het is meer alsof er laatjes opengaan in je ziel, die vol blijken te zitten met oude boosheid, angst en pijn.

Kunnen de Hond, de Cobra en de Boot je ook helpen om die emoties te verwerken? Kun je op je yogamatje van oude pijn en trauma’s af komen? Het antwoord is ja en nee.

Een geslaagde Lotuszit of Hoofdstand is op zich nog geen bewijs dat je innerlijk vrij bent van stress, angst en neurosen. Alle fysieke inspanning helpt tegen depressie, omdat intensief bewegen stoffen in je brein opwekt waar je gelukkig van wordt, zoals endorfine en serotonine. Maar iedereen kent mensen die topfit en lenig zijn, maar tegelijkertijd toch angstig, gespannen en ongelukkig. Keihard trainen zonder bewustwording van innerlijke roerselen helpt niet om oud verdriet los te laten.

Yoga kan wel degelijk een belangrijk hulpmiddel zijn bij het genezen van psychische pijn. Yoga maakt je bewust van je lichaam, en daarmee ook van emotionele spanningen die zich in je lichaam hebben vastgezet. Langzaam maar zeker leer je die loslaten.

Alles wat je hebt meegemaakt ligt niet alleen in je geest verankerd, maar ook in je lichaam’

Gespannen spieren

Max Strom, yogaleraar en coach, pleit in zijn boek iHappiness voor een nieuwe soort fitness: de geest genezen. Daar hoort yoga bij, maar dan wel yoga zoals het bedoeld is: een geheel van asana’s, meditatie en ademoefeningen.

Strom ziet vaak mensen met PTSS, posttraumatische stressstoornis, schrijft hij. Mensen die niet in een oorlog hebben gevochten (de term PTSS is oorspronkelijk verbonden met de symptomen van oorlogsveteranen), maar ‘veteranen’ van een leven vol trauma en buitensporig veel stress. Dat vindt hij geen wonder, in onze tijd met al zijn crises en uitdagingen.

Sowieso is vrijwel niemand helemaal onbeschadigd uit zijn of haar kindertijd tevoorschijn gekomen. Ook als je lieve ouders had die goed voor je zorgden, heb je vroeg of laat angstige ervaringen opgedaan waarin je je alleen en hulpeloos voelde. Denk maar aan die logeerpartij toen je buikpijn had van heimwee, de eerste dag naar school, een abrupte verhuizing of ziekenhuisopname. Het zit nog allemaal ergens in je lijf, in de vorm van spanning: spieren die zich nooit helemaal ontspannen, verkrampinkjes die je nooit helemaal loslaat.

Misschien had je destijds wel heel hard willen huilen, gillen, wegrennen, trappen of trillen als natuurlijke reactie op wat je meemaakte, maar kon dat niet. Bijvoorbeeld omdat je vastzat, in een tandartsstoel of in bed. Of omdat het niet mocht. Of omdat je verstijfd was van angst. De spieren die in actie wilden komen, blijven die intentie houden en gaan vastzitten. Tientallen jaren lang kunnen er op die manier emoties opgeslagen zitten in je lichaam, waar ze niet zelden klachten en pijn veroorzaken.

Boosheid in je nek voelen

‘Alles wat je meemaakt, ligt niet alleen in je geest verankerd, maar ook in je lichaamscellen,’ zegt Diana Plenckers. ‘Je boosheid kan in je nek slaan, je angst in je enkels, verzet in je middenrif: elk lichaamsdeel heeft zijn eigen emotie en herinnering.’ Yoga helpt om die oude emoties bewust mee te maken. Diana: ‘Yoga gaat ervan uit dat er een innige verbondenheid is tussen lichaam en geest, en dat het lichaam zijn eigen intelligentie heeft.’

Hoger doel

Er blijkt een interessante parallel te zijn tussen de moderne 
westerse opvatting van traumabehandeling en de oude yogafilosofie. In de psychiatrie is het belangrijk dat je allereerst een relatie opbouwt met de therapeut, waardoor je je veilig voelt. Stap twee is het opheffen van de zogenoemde dissociatie, waardoor pijnlijke herinneringen die je verdrongen hebt, weer naar boven kunnen komen. Vervolgens zal de psychiater of psycholoog proberen om je de traumatische ervaring vanuit alle aspecten te laten beleven: gevoel, gedachten, beelden, overtuigingen en gedrag. Daarmee wordt de fragmentatie opgeheven, heet dat. Vervolgens kun je je ervaringen integreren, zodat het normale herinneringen worden in plaats van traumatische. Daarvoor zijn inmiddels talloze technieken ontwikkeld. Aanvankelijk leek alleen praten voldoende. Maar steeds meer behandelaars doen ook iets met het lichaam, zoals in haptotherapie, EMDR of Somatic Experiencing.

Vergelijk dat eens met de yogafilosofie. De klassieke goeroe is de yogaleraar die je helemaal vertrouwt, bij wie je je veilig voelt. Volgens de legendarische goeroe Patanjali is yoga het kanaliseren
en beheersen van de energiestromen van de citta: al onze 
zintuiglijke gewaarwordingen, lichamelijke gevoelens en emoties, gedachten, ego, bewustzijn, op één lijn brengen en bewustmaken. Als die stromen helder en op elkaar afgestemd zijn, kunnen we ons Ware Zelf kennen en de Ultieme Werkelijkheid zien. Dan zie je het leven dus niet meer door een bril van verdrongen oude pijn, maar als het vreugdevolle wonder dat het werkelijk is.

In dat laatste ligt ook het verschil tussen westerse psychologie en yoga. In de psychologie is het doel om goed te functioneren in dit leven, maar de yoga gaat nog een stapje verder. Daar is er het perspectief van de uiteindelijke Verlichting, die je bereikt door jezelf van alle oude pijn te genezen. Als je alle componenten van je psyche hebt geïntegreerd, en je er volledig bewust van bent dat er nog iets diepers, wijders, groters is dan je denkende geest – het puur egoloze, vormloze bewustzijn – dan ben je verlicht.

Het idee is: als je één wordt met jezelf, kun je je ook één voelen met de kosmos. B.K.S. Iyengar, de onlangs overleden yogagoeroe, schrijft in zijn boek Yoga als levenskunst: ‘Yoga maakt het mogelijk opnieuw een gevoel van heelheid in het leven te ontdekken, waarbij je niet het gevoel hebt dat je constant bezig bent de brokstukken aan elkaar te passen. Het betekent gelijkmoedigheid en uiteindelijk dat er een innerlijke serene kern van ieders wezen is, die altijd in contact staat met het onveranderlijke, eeuwige einde.’

Vijf lichamen

Volgens Patanjali heeft een mens niet alleen een fysiek lichaam, maar daarnaast ook vier minder materiële, subtielere lichamen, of kosha’s. Het lichaam van vlees en bloed noemde hij annamaya kosha. Dan is er een energetisch lichaam (waarin ook de chakra’s liggen): het pranamaya kosha. Vervolgens is er het manomaya kosha, het mentale lichaam. Nog fijnstoffelijker is het vijnanamaya kosha, het bewustzijnslichaam, en ten slotte is er het gelukzalige of 
ziellichaam: anandamaya kosha. Je hebt ze allemaal actief nodig. Met je mentale en intellectuele lichaam observeer en analyseer je wat er in je fysieke en energetische lichaam gebeurt.

‘Wanneer deze lagen niet met elkaar in één lijn staan of met elkaar botsen,’ schreef Iyengar, ‘komen we onvermijdelijk in aanraking met de vervreemding en fragmentatie die in onze wereld zoveel ellende veroorzaakt. Als we daarentegen in staat zijn om de 
verschillende lagen van ons lichaam in één lijn te brengen en met elkaar in harmonie te brengen, verdwijnt de fragmentatie en treedt er integratie en eenheid op.’
De vraag is dus: hoe kom je erachter wat er allemaal aan oude pijn in je fysieke, energetische en mentale lichamen is verankerd, en hoe verbind je jezelf daarmee? Nou, via asana’s, meditatie en ademoefeningen. ‘Noem het liever adem dan ademhaling,’ zegt Diana Plenckers. ‘En realiseer je dat je adem niet hoeft te halen: het is er al. Je bent ermee verbonden, zonder inspanning. Laat de adem toe. De ervaring verandert dan van “ik adem” naar “het ademt in mij”.

Leren voelen wat je lichaam je vertelt

‘Je adem is de brug tussen je verschillende lichamen. Plenckers: ‘Van het lichaam is de adem het meest subtiele deel, en van de geest het meest tastbare. Dus de adem geeft toegang tot lichaam en geest, en verbindt ze.’ Dissociatie, zegt zij, is een veelvoorkomende reactie op traumatische gebeurtenissen: je leert niet te voelen wat er zich in je ziel en je lijf afspeelt. ‘Met ademoefeningen merk je dat je die deur een klein eindje kunt openzetten.’ Je leert weer voelen wat je lichaam je vertelt.

Accepteren

Yogalerares Bernadet Fretz van Opleidingsinstituut Fiore 
Osmose Yoga studeerde psychologie en schreef haar doctoraalscriptie over de yogapsychologie. Zij werkt er al tientallen jaren mee en haar ervaring is dat Hatha yoga een positief effect heeft 
op spierspanningen, verstoorde lichaamshoudingen, stijfheid, onregelmatige ademhaling en onregelmatige bloedsomloop; 
allemaal lichamelijke verschijnselen van psychische pijn en stress. Want wat blijkt? Als je je lichaam ontspant en in een natuurlijke houding terugbrengt, verandert je geest mee. De kern van de zaak is acceptatie, of overgave.

Het therapeutische effect van yogahoudingen

Volgens Bernadet Fretz is een belangrijk kenmerk van de yogapsychologie dat deze alle psychische problemen en zelfs neurosen beschouwt als natuurlijke elementen van het menselijk leven. Zelfs doodsangst is een normaal en gezond gegeven. Het doel van yoga is om alles te accepteren als onderdeel van het leven. Op z’n Japans heet dat arugamama, het accepteren van de werkelijkheid, precies zoals ze is. Asana’s helpen je in die houding van acceptatie. In traumatische situaties is vaak sprake van onvrijwillige beweging-loosheid: je zat vast, je kon niet weg… Juist dat was zo bedreigend. Om helemaal uit je trauma te komen, moet je ook in staat zijn om zonder angst diezelfde immobiliteit te voelen. In een veilige omgeving experimenteren met het vasthouden van ongemakkelijke houdingen heeft precies dat effect. Hierin ligt een deel van het therapeutische effect van yogahoudingen. Je bent vrij om te stoppen wanneer je wilt, maar je gaat uit vrije wil iets aan wat stress oplevert, en daarin blijf je geruime tijd, terwijl je probeert om bewust en ontspannen adem te halen – net zo lang tot de stress oplost.

‘Als ik zeg: ontspan je brein, kun je dat niet,’ schrijft Iyengar. ‘Als ik je in een bepaalde asana breng, ontspant je brein zich en word je rustig. Dit is de schoonheid van yoga. Als je Halasana (de Ploeg) doet, wordt je brein volkomen rustig. Als je mentaal neerslachtig bent, kun je tien minuten lang Setu Bandha Sarvangasana (de Brug) doen en je depressie verdwijnt, hoewel je niet weet hoe deze transformatie heeft plaatsgevonden. Zo gebruik je het lichaam om de geest te cultiveren.’

Verstilling

Alle serieuze yoga omvat ook meditatie. Niet dat je uren per dag in Lotushouding op een kussentje zit, maar in de zin van je gedachten observeren, en leren je geest te richten. Als er boze of angstige gedachten in je opkomen op de mat, verzet je je daar niet tegen, maar accepteer je dat – waardoor ze langzaam maar zeker veranderen in ontspanning en rust.

‘Het lichamelijke en het meditatieve aspect van yogaoefeningen zijn innig met elkaar verbonden en sterk van elkaar afhankelijk,’ schrijft Gert van Leeuwen in zijn boek Critical Alignment Yoga. Ook hem valt op dat er meestal veel negatieve emoties opkomen bij een yogales. Hij gaat nog een stapje verder: ‘Sommige trauma’s hebben zich zo diep vastgezet dat ze onbewust zijn geworden. Ook in het lichaam, zelfs met bewustzijn en goede wil kun je er niet meer in bewegen.’

Daarom heeft hij hulpmiddelen ontwikkeld die dat wel kunnen bewerkstelligen: een stripje, een rolletje, een hoofdstandbankje en een houten boogje. De houdingen in zijn methode laten je voelen hoe stijf je hamstrings zijn, of hoe pijnlijk je schouders. Spanningen en weerstand bij het oefenen komen tot uiting in gedachten die ofwel de richting op gaan van zelfmedelijden: ‘Zie je wel, dit soort oefeningen is niets voor mij, daar ben ik veel te stijf voor’, of weerstand: ‘Dit doet pijn, dus dat kan niet goed zijn’, of ambitie: ‘Ik ben de beste van de klas en dat wil ik laten zien’.

De kunst is, stelt Van Leeuwen, om deze negatieve reacties niet met wilskracht te lijf te gaan, maar met bewustwording. ‘Die stress hoef je niet om te zetten in onrust, maar kun je ook transformeren in een rustige energie. Als je de shift naar de negatieve stress-response tijdig kunt herkennen, heb je ook de keuze om een andere richting in te gaan: die van verstilling. Het denken stopt, en je ervaart alleen nog maar. Je houdt het contact met je lichaam over.’

Uiteindelijk, zegt hij, ervaar je dan het tegenovergestelde van stress en beklemming: lichtheid, ruimte en rust, die voortkomen uit stilte. ‘In het buikgebied kun je je spanning neutraliseren; in het borstgebied kun je gevoelens van lichtheid, ruimte en gemak ervaren.’ Zo is yoga op verschillende manieren een grote hulp bij het oplossen van oude pijn. Je spant en ontspant je lijf én je gedachten. Je rekt en strekt je spieren én je geest. Je houdt je lijf stil en wordt je bewust van wat zich in je ziel afspeelt. Dat brengt je in harmonie met jezelf, met al je vijf lichamen. En met het leven zelf.

Oefeningen die je kunnen helpen

•  De Echo-uitademing van Iyengar

Goed uitademen maakt de geest leeg en kalmeert het ego. B.K.S. Iyengar beveelt de ‘Echo-uitademing’ aan: langzaam en volledig 
uitademen, pauzeren, en dan nogmaals uitademen, het laatste beetje lucht dat in je longen zit.

‘In dat residu ligt het slijk van giftige herinneringen en het ego. Laat ze los in die korte, verdere uitademing – en ervaar een zelfs nog diepere staat 
van verlossing van de last, ervaar vrede en leegte.’

•  Ujjayi

De Oceaanadem van Max Strom: elke dag vijf minuten de ‘Oceaanadem’ beoefenen, in het Sanskriet Ujjayi genoemd, versterkt de longen, opent je hart en kalmeert je geest. Deze oefening doe je bij voorkeur staand, maar als dat niet kan, is zittend ook mogelijk.

Ga gemakkelijk staan met je knieën licht gebogen. Maak je rug lang. Leg je handen samen op je hartcentrum alsof je bidt.
Adem hoorbaar in via je open mond terwijl je je armen op schouderhoogte opzij uitstrekt, met licht gebogen ellebogen. Pauzeer, en adem dan hoorbaar uit terwijl je je handen terugbrengt naar je hart. Ga zo vijf minuten door, langzaam ademend. Maak bij het inademen en het uitademen geluid, alsof je een spiegel wilt laten beslaan. Het geluid doet denken aan de 
branding van de oceaan.