Hoe zit het nou precies met dat achtvoudige yogapad? Wat zijn de verschillen en wat zijn de overeenkomsten met het achtvoudige pad van het boeddhisme? ‘Beide zien onthechting als manier om een eind te maken aan ons lijden.’

Wordt er in jouw yogales wel­eens yogafilosofie voorgelezen? Grote kans dan dat je weleens hoort over de klassiekers van de yoga: de Bhagavad Gita, met het verhaal van Arjuna die ten strijde moet trekken. Of de Hatha Yoga Pradipika, de oudste tekst over Hatha yoga. En de Yoga Sutra’s van Patanjali, waarin het achtvoudige pad van de yoga wordt beschreven.

De Yoga sutra’s

Patrick Vermeulen, medeoprichter en docent van yogaschool Svahayoga in Amsterdam, heeft in de yogales altijd een beduimeld exemplaar bij de hand. ‘Ik heb stapels yogateksten gelezen. Maar eigenlijk tellen voor mij alleen nog maar de Yoga sutra’s. Deze teksten zijn de basis voor alle soorten yoga. Iedereen, ongeacht geloof of afkomst, kan er praktische aanwijzingen in vinden. Het is een tolerant, niet-dogmatisch boek.’

Sutra of soetra betekent ‘draad’ en Patanjali’s tekst bevat er in totaal 196. Schattingen over het jaar van oorsprong van de tekst lopen terug tot 5.000 voor Christus, en Patanjali – als het al om één enkel mens gaat die de soetra’s beschreef – zou rond 200 voor Christus hebben geleefd. Sindsdien zijn er een heleboel bewerkingen en vertalingen van verschenen. 

Patrick gebruikt de versie die Sri Swami Satchidananda (1914-2002) in 1978 uitbracht. In de late jaren zestig maakte Satchidananda furore in de Verenigde Staten met zijn hoogst eigen manier om eeuwenoude wijsheden te koppelen aan het moderne, westerse leven. Hij was een geestige, praktisch ingestelde man die een horloge droeg, autoreed en op een grote motor door New York scheurde, maar die ook duizenden Amerikanen – onder wie dichter Allen Ginsberg en acteur Jeff Goldblum – de kunst van het mediteren bijbracht.

Stille geest

De voornaamste boodschap van de soetra’s is deze: met yoga kun je leren om de bewegingen van je geest stil te leggen. Mensen gebruiken vaak alcohol of drugs om hun mentale onrust te dempen, of ze gaan in therapie en praten erover.

Geen van deze methodes werkt echt, zegt Patrick, en hij haalt Swami Muktananda (1908-1982) aan, die naar aanleiding van de soetra’s schreef: ‘Als het effect van de drugs is weggeëbd, keert de geest terug naar zijn oude toestand. Je kunt je geest alleen op orde krijgen door je gedachten en gevoelens te kalmeren. […] Dit is pure psychologie.’

Een wijdverbreid misverstand, vervolgt Patrick, is dat door meditatie je leven heel rustig wordt en je geen emoties meer zou hebben. ‘Het kunnen beheersen van je gevoelens en gedachten betekent niet dat je ze niet meer hebt. Je leert ze wel steeds beter van een afstand te observeren. Ik heb nu een rustpunt vanwaaruit ik mijn eigen drukke leven kan gadeslaan. Dat geeft een ander soort rust.’

Het achtvoudige yogapad

Het yogapad dat in de soetra’s wordt beschreven bevat acht stappen of ledematen: yama, niyama, asana, pranayama, pratyahara, dharana, dhyana en samadhi. In Sanskriet heet dit achtvoudige pad ashtanga yoga – lastig genoeg hetzelfde woord als de dynamische oefenreeks die op veel yogascholen populair is. Het pad is een trap van laag naar
hoog bewustzijn, vertelt Patrick.

‘Het begint met concrete do’s en don’ts voor het dagelijks leven (yama en niyama), dan komen fysieke yoga-oefe­ningen (asana) en de ademhaling (pranayama) aan bod, en daarna keert het proces naar binnen, met het beheersen van de zintuigen (pratyahara), het beoefenen van concentratie (dharana), diepe concentratie en meditatie (dhyana) en ten slotte samadhi, de eenwording met het goddelijke. Het eindigt in een hoger spiritueel bewustzijn, een vorm van geluk zonder aanleiding of houvast. In
het begin zul je daar maar kleine glimpjes van opvangen, maar dat worden er steeds meer.’

De kortste weg naar jezelf

Duizelt het je al een beetje? Waar te beginnen? Alleen al de yama’s en niyama’s bevatten leefregels waar je een leven lang op kunt oefenen. Niet stelen en geen geweld gebruiken zijn tot daaraan toe, maar de waarheid spreken, overal en altijd? Vrij­gevig zijn, en puur, en rein? Zou je in dit leven al wel naar de asana’s mogen promoveren?

Patrick stelt ons gerust: de acht stappen vormen de kortste weg naar Jezelf, maar ze hoeven niet achter elkaar te worden afgelegd. ‘Veel mensen lezen ze door en denken dan: aan al die regels kan ik nooit voldoen. Maar daar gaat het niet om. Dit is een tekst om in kleine beetjes te lezen en er dan zelf mee aan de slag te gaan. Pik er gewoon één soetra uit, welke doet er niet toe, en maak die tot de rode draad van je dag.’ 

Kies gewoon een soetra en maak die tot de rode draad van je dag

De yogafilosofie en het boeddhisme

Het boeddhisme heeft het ook over het achtvoudige pad. En in yogastudio’s staan boeddhabeelden gebroederlijk naast Ganesha: de hindoeïstische god van kennis en wijsheid uit de yoga­filosofie. Is yoga­filosofie dan hetzelfde als boeddhisme?

‘Een beetje wel en een beetje niet,’ zegt Paul van der Velde, hoogleraar Aziatische Studies aan de Nijmeegse Radboud Univ­ersiteit. Er zijn markante overeenkomsten. Kort samengevat (voor zover je iets dat zo ingewikkeld en uitgebreid is als twee verschillende filosofische systemen kort kunt samenvatten): zowel yogafilosofie als boeddhisme heeft als doel inzicht in de werkelijkheid te krijgen, in de ware aard van het bestaan.

Beide stromingen propa­geren geweldloosheid en een zuiver leven zonder leugens, bedrog, diefstal en onkuisheid. Ze zien het nastreven van persoonlijke macht als een bron van lijden en stellen dat er ook een methode is om een eind te maken aan het lijden: onthechting.

Daarnaast zijn er al even markante verschillen tussen beide filosofieën, zegt Van der Velde. ‘Zo gaat de yogatraditie uit van een authen­tieke ziel: atman, en ziet het boeddhisme dat als een illusie: anatman. De atman uit de yogafilosofie is onbewogen, eeuwig jong en tijdloos. Hij gaat over van leven op leven en aan het eind van vele levens zal hij samen­smelten met de Alziel, Brahman. Dan is er bevrijding.

’ Het boeddhisme trekt in twijfel of er wel een ziel is. ‘Je neemt wel iets waar dat je je ziel zou kunnen noemen, maar dat is mogelijk een illusie,’ zegt Van der Velde. ‘Het boeddhistische principe is anatman: er is geen eeuwige ziel. Dat wat we daarvoor aanzien ontstaat en vergaat elk moment; het is voortdurend aan verandering onderhevig.’

Zoek de overeenkomsten en verschillen:

Het achtvoudige pad volgens Boeddha

1. Het juiste begrip (van het leven)
2. De juiste intenties (zo willen leven dat alle levende wezens floreren)
3. Juist spreken (dat wil zeggen: niet liegen en niet roddelen)
4. De juiste handelingen (moreel gedrag, dus niet stelen, niet doden, enzovoort)
5. Het juiste levensonderhoud (niets doen voor geld dat anderen schaadt)
6. De juiste inspanning (je best doen)
7. De juiste aandacht (meditatie en ademhalingsoefeningen) 
8. Verlichting: samadhi, innerlijke stilte

Het achtvoudige pad volgens Patanjali

1. Yama’s – morele regels volgen, zoals geweld­loosheid en niet liegen
2. Niyama’s – zelfdiscipline, zoals reinheid, tevredenheid en zelfonderzoek
3. Asana – fysieke yogahoudingen
4. Pranayama – ademoefeningen
5. Pratyahara – terugtrekken van de zintuigen
6. Dharana – de geest concentreren
   op één ding
7. Dhyana – volledige concentratie en meditatie
8. Samadhi – innerlijke stilte, verlichting

Tekst: Sandra Heerma van Voss, Lisette Thooft (kaders), beeld: Laura Olsen via Unsplash, illustratie: Deborah van der Schaaf