Verlichte meesters hebben een grote aantrekkingskracht op hun volgelingen. En soms gaat dat mis, gezien (recente) uitingen van seksueel misbruik, geldbelustheid, machtsvertoon. Hoe bewaak je de dunne grens tussen inspiratie en adoratie van een goeroe? Een gedachtewisseling tussen Stine Jensen, Tijn Touber en Jan Geurtz.

Een spirituele oase midden in het uitgestrekte berglandschap van de Amerikaanse staat Oregon. Vijftigduizend mensen dansen, zingen, mediteren en vrijen. Op klaarlichte dag, in het openbaar. Gewerkt wordt er ook; ze bouwen huizen, winkels en zelfs een vliegveld. Eigenhandig en lachend. Ze zijn gelukkig, high van geluk zelfs.

De prijswinnende Netflix-documentaire Wild Wild Country duikt in de opkomst en ondergang van de Amerikaanse commune rond goeroe Bhagwan Sri Rajneesh, nu bekend als Osho. Zelfs als nuchtere Hollandse kijker ontkom je bijna niet aan een tinteling van lichte jaloezie, zeker in de eerste afleveringen – als alles nog zo hemels lijkt. Hoe heerlijk zou het zijn om je hieraan over te geven…

De docu speelt tijdens de piek van de Bhagwan-beweging, de jaren tachtig, maar blijkt van alle tijden. Sterker, sinds de lancering van de serie zegt de Osho-commune in Amsterdam dat het aantal geïnteresseerden weer groeit. Of kijk naar de populariteit van Mooji, de knuffelbare goeroe die met zijn video’s een wereldwijde fanbase bereikt. Een live-ontmoeting in zijn community in Zuid-Portugal lijkt wel een Lowlands-evenement. Zeshonderd devote aanhangers, samengeperst in twee gigantische tenten.

Ook filosoof Stine Jensen, die een boek schreef over het verschijnsel goeroes, signaleert de ‘cult-is-cooltrend’, zoals ze het omschrijft. ‘Het leven is sowieso al verwarrend, maar zeker in deze tijden. Al die externe prikkels, onzekerheden en prestatiedruk. In onze burn-outsamenleving is het verlangen naar betekenis en geluk begrijpelijk.’

Tijn Touber, muzikant en ‘spiritueel inspirator’, onderstreept dit. ‘Steeds meer mensen zoeken houvast. Dan kan het fijn zijn als iemand je vertelt hoe je moet leven.’ De enorme groei van yoga speelt ook mee, benadrukt hij. ‘Rond yoga en meditatie hangt een mystieke sfeer, vooral als je net begint. Sommigen voelen zich dan klein en onbeduidend en klampen zich vast aan een leraar of methode.’

De yogadocenten die Stine voor haar laatste boek interviewde, signaleren dit ook. ‘Zo merkte een leraar dat hij na de les steeds meer vragen van vrouwen krijgt. Ze hangen als groupies om hem heen en lijken tegen hem op te kijken.’

Extase en verdriet

Of het nu op kleine of grote schaal gebeurt: idolisering zit in ieder mens, verklaart Tijn. ‘Kijk maar naar de adoratie voor voetballers, pop­ sterren of sommige politici.’ Als voormalig pop­ muzikant heeft hij het aan den lijve ondervonden. Het zíjn ook vaak charismatische personen, vult Stine aan. ‘Hun aantrekkingskracht is enorm.

De eigenschappen die we in onszelf denken te missen, projecteren we op zo’n idool. In dit geval een spiritueel leraar. Rust, wijsheid, liefde, noem maar op. Groepsdynamiek versterkt dat, zeker in grote groepen. Je belandt al snel in een kookpot van emoties, zoals geluk, extase en verdriet. In één keer laat je alle controle los. Die onder­dompeling kan bevrijdend werken.’

Ook ‘de grote yogi’s’ hebben een zwak voor geld en vrouwelijk schoon

Auteur en meditatieleraar Jan Geurtz was jaren­ lang een volgeling van Sogyal Rinpoche, een bekende leraar uit het Tibetaans boeddhisme. ‘Eigenlijk een vervelende man, dominant en pushy. Maar wát kon hij vertellen, ongelofelijk inspirerend. Hij had de “natuur van de geest”, waarnaar ik zo verlangde: hij liet je ontdekken wie je echt bent, zonder de beknelling van het ego.’

Stine herkent dat gevoel. ‘Prachtig als iemand zo inspirerend vertelt. Ik vind dat van Gurumarka Singh Khalsa, een Kundalini yoga­ meester uit Amerika. Ik laat mezelf niet snel meeslepen, maar wel graag inspireren. Ook ik ben zeker gevoelig voor charismatische ideeën, zoals positief denken, empathie en delen.’

Porren en provoceren

Toch biedt een goede leraar niet alleen inspiratie, vindt Jan. ‘Het geheim schuilt in de combinatie van inspiratie én irritatie, van prettig én pijnlijk. Met Sogyal Rinpoche had ik een haat­liefde­ verhouding. Vaak vond ik ‘m geweldig, soms had ik vreselijk de schurft aan hem. Dat is goed, dat houdt je scherp.’ Hij was, zoals Jan het noemt, een echte ‘knoppendrukker’: hij drukte op ‘knoppen’ van je ego, waardoor je met jezelf werd geconfronteerd.

Hij herinnert zich dat Rinpoche de slechte gewoonte had om zijn leerlingen een uur op hem te laten wachten. ‘Ik ergerde me kapot, maar besefte ook dat ik dat gevoel in mezelf moest oplossen. Koos ik voor de angst om ongehoorzaam te zijn? Ja, want zo ontdekte ik wat ik werkelijk wilde. Vaak stond ik na een kwartiertje op en ging ik wandelen. Vervolgens kreeg ik op m’n donder, maar aan de humoristi­sche ondertoon hoorde ik dat hij mijn kritische houding wel respecteerde. Dan zei hij bijvoor­beeld: “Wat ben je toch een oude, eigenwijze hippie”. Daar moesten we dan samen om lachen.’

Tijn is het met Jan eens. ‘Een goede leraar zet je in je kracht en wil dat je op eigen benen verder kan. Hij gooit je op tijd “uit het nest”, of laat je los als je daar behoefte aan hebt.’ Dat laatste besloot Jan in 2015. Hij ging het Rinpoche persoonlijk vertellen. ‘Ik ben op het punt gekomen dat ik mezelf spiritueel gezien alleen kan redden, zei ik. Ik bedankte hem uit de grond van mijn hart. Hij waardeerde mijn eerlijkheid en wenste me veel succes. Een mooi moment.’

Ook Stine vindt dat een leraar altijd het beste in zijn student naar boven moet halen. En dat provocerende karakter, dat herkent ze wel. ‘In de Kundalini yoga zeggen we dat een goede leraar drie dingen doet: poke, provoke and elevate. Porren, provoceren en verheffen. Het ontwikkelproces moet je optillen, verder helpen, en daar ondersteunt een leraar je bij. De beste leermeesters creëren leiders, geen volgers.’

Van het pad

Wel raken ‘de grote yogi’s’ geregeld de weg kwijt – hoe waardevol hun idealen en inzichten ook zijn. Soms hebben ze een zwak voor geld. Osho bezat 93 Rolls-Royces; Gurumayi Chidvila- sananda, de vermeende vrouwelijke goeroe uit de bestseller Eten, bidden, beminnen zou zich schuldig hebben gemaakt aan financieel wangedrag. Vaak zijn ze ook dol op hun leerlingen. Iets te dol. Bikram Choudhury nam ‘hot’ in zijn Hot yoga wel erg letterlijk en is beschuldigd van seksueel misbruik.

Dat geldt onder anderen ook voor de goedlachse Mooji en voor Sogyal Rinpoche, de leraar van Jan. ‘Dit kwam in 2017 aan het licht, twee jaar nadat ik was weggegaan,’ vertelt hij. ‘Ik was geschokt. Ja, hij was dwingend, maar dit had ik nooit achter hem gezocht.’ Volgens hem vormt het succes van de leermeester vaak een kantelpunt. Hoe groter het succes, hoe groter de lokroep van macht. ‘Het ego steekt de kop op en de goeroe wil er alles aan doen om zijn status te behouden.’

Ook Tijn benoemt dit, en vult aan: ‘Het gaat fout als blijkt dat de goeroe gewoon een mens is. Ondertussen heeft hij wel een goddelijk aanzien, wat enorme druk geeft. Voor de buitenwereld lijkt hij perfect, een beeld dat hij krampachtig overeind houdt. Daarvoor onderdrukt hij allerlei menselijke emoties en behoeften. Totdat dat niet meer houdbaar is. En dan gaat het mis.’

Glijdende schaal

Toch nuanceert Stine dit. ‘Ik wil het niet goedpraten, maar op dit soort gedrag plakken we snel het label “fout’. Het gaat niet om goed versus fout, maar om een gezonde versus een ongezonde leraar-leerlingrelatie. Dat is een glijdende schaal. Zodra de verleiding van macht groeit, komen onze schaduwkanten aan het licht. Die zitten in iedereen. Ook in leerlingen.’ In Wild Wild Country wordt dit pijnlijk duidelijk.

We zien hoe Osho’s rechterhand Ma Anand Sheela van een verliefde volgeling uitgroeit tot het gewetenloze brein achter de Bhagwan-beweging. Ze weet een vaste groep handlangers om zich heen te verzamelen – want hoe dichter bij haar, hoe dichter bij Osho. Onder haar leiding vervagen de grenzen van de moraal. Het dieptepunt is een georganiseerde salmonellabesmetting van 750 inwoners van het nabijgelegen stadje The Dalles, bedoeld om de opkomst van de regionale verkiezingen te beïnvloeden. Het wordt de grootste biologische aanval op Amerikaans grondgebied ooit.

Blijven of gaan?

Uit ervaring weet Stine dat je onder invloed van een leraar en een groep dingen doet waar je eigenlijk niet achter staat. Het is 2016 als ze een training in Zuid-Frankrijk volgt onder leiding van Kundalini yogameester Karta Singh, die inmiddels ook van seksueel misbruik is beschuldigd. ‘Ik had nog een week openstaan in mijn teacher training en deze opleidingsweek kwam praktisch gezien goed uit, hoewel ik wist dat hij enigszins extreem was. Had ik maar beter naar mijn intuïtie geluisterd…’

De groep wordt twee dagen geblinddoekt, ze eten en slapen amper. De koekjes die ze uiteindelijk aangeboden krijgen, zitten zo vol met nootmuskaat – bedoeld als lichte geestverruimer – dat Stine een psychotische ervaring krijgt. Ze verlaat de training halsoverkop, maar haar medestudenten blijven.

Angst komt vaak om de hoek kijken, weet Jan uit ervaring. ‘Binnen Rinpoches beweging ontstond een doemsfeer, gebaseerd op de Tibetaanse religie. We moesten boze geesten tevredenstellen en als je Rinpoche niet gehoorzaamde, zou je in de hel belanden of ziek worden. Onder die druk kan ik me achteraf voorstellen dat vrouwen zijn avances niet konden weigeren. Zelf geloof ik niet in religie, wat ook meespeelde in mijn besluit om weg te gaan.’ Toch spreekt Jan niet in woorden als ‘fout’ of ‘slecht’ over Rinpoche. ‘Ik ben hem nog steeds dankbaar, hij heeft me zo veel inzichten gegeven en technieken bijgebracht.’

De waarheid claimen

Tijn was een aantal jaar aangesloten bij de Brahma Kumaris Spirituele Academie, onderdeel van een wereldwijd netwerk dat onder andere Raya yogameditatie biedt. De leiding is in handen van diverse vrouwen, zonder één grote leider. ‘Toch vond ik het systeem sektarische trekjes krijgen. Daarom besloot ik eruit te stappen. Zodra spiritualiteit een organisatie wordt, gaat het wat mij betreft mis. Opeens gaan geld en groepsdruk een rol spelen. Ook komen er vaak absolute regels: je moet om vier uur opstaan, of bepaalde kleding dragen. Dat zijn voor mij alarmsignalen.’ Sowieso staat Tijn kritisch tegenover het fenomeen goeroe. ‘Ik heb niets tegen leraren. Iedereen kan je leraar zijn, zelfs je huisdier. Maar goeroes zijn óf door zichzelf óf door hun aanhang tot goeroe uitgeroepen.’

Een goede leraar wil dat je op eigen benen verder kan

Zo ontstaat er volgens hem direct een ongelijke relatie tussen de leraar en zijn leerlingen. Die begint al zodra de goeroe claimt de waarheid te hebben. ‘Eigenlijk zegt hij: ik heb de waarheid wel, jullie niet. Daarmee creëert hij dualiteit, terwijl hij eenheid belooft. Dat bijt elkaar.’ De scheve verhouding ziet hij ook tijdens de bijeenkomsten van vele goeroes, waar YouTube vol mee staat. De meester zit op een podium, zijn schare volgelingen op de grond. ‘Zo wordt het verschil – ik ben groot, jullie zijn klein – nog eens benadrukt. Maar hoe vind je ooit jezelf bij iemand die boven je staat?’ Ook vindt hij het twijfelachtig dat je je kracht en intuïtie buiten jezelf moet zoeken. ‘Dat is precies het tegenovergestelde van spiritualiteit.’

Hart en hoofd

Heb je volgens Tijn wel een goeroe nodig om het yogapad te ontdekken? ‘Als spiritualiteit je raakt, begrijp ik dat je je erin verdiept. Je leest boeken, volgt extra yogalessen, misschien wel een teacher training. Begrijpelijk dat je in die beginfase de autoriteit ook buiten jezelf zoekt. Maar met als doel om “de goeroe” in jezelf te vinden, vind ik. Pas op dat je niet te veel aan één persoon gaat hangen.’

Jan denkt daar net iets anders over. ‘Spiritueel leraren zijn een prachtig verschijnsel. Onthou wel dat groei vaak gepaard gaat met ongemak. Mijn advies: zie elk moment als een kans om te leren, maar volg altijd je gevoel. Zeker als dit zegt: hier klopt iets niet.’

Volgens Stine gaat het uiteindelijk meer om de leer dan om de leraar. ‘Daarom is het verrijkend om verschillende leraren te hebben. Die heb ik ook. De een stimuleert me mijn comfortzone te verlaten, een ander is wat zachter. Wil je toch helemaal voor één leraar gaan, hou dan je hoofd erbij. Heelheid, de kern van yoga, gaat tenslotte over ons hart én ons hoofd. Ga voor nuchtere overgave.’

Over

Tijn Touber is schrijver, muzikant en inspirator. Hij schreef onder andere Spoedcursus Verlichting en is de bedenker van het meditatienetwerk Stadsverlichting, mediteren in de huiskamer. tijntouber.com

Stine Jensen is filosoof en publicist. In haar nieuwe boek Goeroes onderzoekt ze het spanningsveld tussen autonomie en overgave. stinejensen.nl

Jan Geurtz is schrijver en leraar Tibetaans boeddhisme. Hij schreef onder meer de bestsellers Verslaafd aan liefde en De verslaving voorbij. jangeurtz.nl

Doe de goeroe-test

Hoe meer vragen je met ‘ja’ beantwoordt, hoe ongezonder de relatie met je spiritueel leraar. Hou dan je hart én je hoofd erbij.

• Moet je verplicht geld doneren aan de organisatie?
• Zijn er veel vaste, strenge regels, en zelfs sancties als je deze niet opvolgt?
• Doet de goeroe neerbuigend over je dagelijks leven?
• Heeft hij/zij narcistische trekjes en moet je hem/haar aanbidden, bijvoorbeeld toezingen?
• Is het lastig om met hem of haar van gedachten te wisselen?
• Wordt er druk uitgeoefend om leerlingen te laten blijven?
• Voel je angst, in de groep en/of bij jezelf? (Deze telt voor 10!)
• Behandelt de goeroe vertrekkende leerlingen met weinig respect?

Meer lezen?

Goeroes en charisma. Het riskante pad van leraar en leerling, André van der Braak, uitgeverij Altamira-Becht Goeroes.

Mijn zoektocht naar de verleidingen en gevaren van moderne spiritualiteit, Stine Jensen, uitgeverij Hollands Diep Spiritueel misbruik.

De gevaren van goeroes, paragnosten en sekten, Aleid Schilder, uitgeverij Ten Have.

Vrij van gedachten, Jan Geurtz (over zijn ervaringen met Rinpoche), uitgeverij AMBO | Anthos

Beeld: Hanako Mimiko