Boeddhisme en yoga: wat hebben die twee eigenlijk met elkaar te maken? En wat is het verschil tussen boeddhisme en de yogafilosofie?

Als je na een heerlijke yogales languit op je matje ligt met een serene glimlach op je gezicht, kun je je weleens verwant voelen met de Boeddha die je minzaam toelacht vanaf de muren van de studio. We willen de pret niet bederven, maar wat heeft Boeddha eigenlijk met yoga te maken?!

Boeddhisme en yoga

Boeddhabeelden zijn populair in yogastudio’s. Ze staan er vaak gebroederlijk naast Ganesha met zijn olifantenhoofd, de hindoeïstische god van kennis en wijsheid uit de yogafilosofie. Maar is yogafilosofie wel hetzelfde als boeddhisme?

‘Een beetje wel en een beetje niet,’ antwoordt Paul van der Velde, hoogleraar Aziatische Studies aan de Nijmeegse Radboud Universiteit. Er zijn markante overeenkomsten. Kort samengevat (voor zover je iets dat zo ingewikkeld en uitgebreid is als twee verschillende filosofische systemen kort kunt samenvatten): zowel yogafilosofie als boeddhisme heeft als doel inzicht te krijgen in de werkelijkheid, in de ware aard van het bestaan. Beide stromingen propageren geweldloosheid en een zuiver leven zonder leugens, bedrog, diefstal en onkuisheid. Ze zien het nastreven van persoonlijke macht als een bron van lijden en stellen dat er ook een methode is om een eind te maken aan het lijden: onthechting.

Daarnaast zijn er al even markante verschillen tussen beide filosofieën, zegt Van der Velde. Zo gaat de yogatraditie uit van een authentieke ziel: atman en ziet het boeddhisme dat als een illusie: anatman.

De geschiedenis van de yogafilosofie

De basis voor de yogafilosofie werd twee eeuwen vóór het begin van onze jaartelling gelegd door de Samkhya School, een Indiase filosofische traditie. Volgens deze school bestaan er twee elementen: Purusha en Prakriti. Purusha betekent letterlijk ‘mens’, maar je kunt het beter zien als ‘ziel’ of ‘wezen’. Prakriti is de natuur, waar sinds de oer knal een voortdurende evolutie gaande is. De Purusha gelooft dat hij daar deel van uitmaakt, dat hij net als alles in de natuur een begin en een einde heeft en dus ook dood kan gaan. Dat is de ‘oervergissing’ volgens deze filosofie. Het geloof in deze vergissing houdt de Purusha gevangen en is de bron van al het lijden. Door beoefening van yoga kan hij erachter komen: ik ben dat niet. Het leven is als een dans en ik ben die dans niet; die dans is Prakriti.

Boeddhisme: de ziel is continu aan verandering onderhevig’

Prakriti en Purusha

‘Let wel,’ zegt Van der Velde: ‘Alles is Prakriti: je lichaam, je gedachten en je verstand; alles wat je ziet, hoort en voelt. Prakriti is een soort oermaterie waaruit alles is opgebouwd. Maar daarnaast is er dus nóg iets, en dat is de Purusha, het ware wezen. Wat wij voor het gemak “ego” noemen, is ahamkara, de vergissing om te geloven dat Purusha hetzelfde is als onze gedachten, ons lichaam en ons leven. Als het besef doorbreekt dat Purusha en Prakriti niet hetzelfde zijn, trekt de natuur zich terug en 
is de Purusha alleen. Dan kan hij tot het besef komen van wat hij eigenlijk is: sat-chit-ananda – het bestaande, bewust en vreugdevol. De Purusha wordt vaak gelijkgesteld aan een continue ziel, een zelf, een atman. Hij is onbewogen, eeuwig jong en tijdloos. Hij gaat over van leven op leven en aan het eind van vele levens zal hij samensmelten met de Alziel, Brahman. Dan is er bevrijding.’

Het boeddhisme, in tegenstelling tot yoga, trekt in twijfel of er wel een ziel is. ‘Je neemt wel iets waar dat je je ziel zou kunnen noemen, maar dat is mogelijk een illusie,’ zegt Van der Velde. ‘Het boeddhistische principe is anatman: er is geen eeuwige ziel. Dat wat we daarvoor aanzien ontstaat en vergaat elk moment; het is voortdurend onderhevig aan verandering.’

Ga maar na in jezelf: ben je nog dezelfde als toen je een kind was? Ben je nog hetzelfde als gisteren? Nee, niet echt. Alleen de gedachte ‘ik ben nog steeds ditzelfde mens’ is hardnekkig. In werkelijkheid verandert alles in je voortdurend. Je bent dus niet een ‘ding’, maar een proces. Het is lastig te begrijpen, alleen al omdat onze taal van alles ‘dingen’ maakt.

Hoe zit het met karma?

Een populaire metafoor is het begrip ‘vuist’. Is een vuist een ding? Nee, een vuist is slechts een tijdelijk samenballen van de hand. Maar wij noemen het ‘een vuist’, alsof het een ding is. Zo stelt het boeddhisme in zijn puurste vorm dat wij geloven dat we dingen zijn, maar dat we in werkelijkheid alleen maar tijdelijke processen zijn. ‘Wordingen’, zou je misschien kunnen zeggen. Een gedachte die zo moeilijk te vatten is, dat zelfs niet alle boeddhisten die onderschrijven. Ze betekent namelijk ook dat je niet kunt geloven in reïncarnatie; er bestaat immers geen eeuwige ziel. Dat leerde Boeddha dan ook, zegt Van der Velde: ‘Er is niets eeuwigs dat doorgaat van het ene leven naar 
het volgende. Wat in de yogafilosofie dus wel het geval is.’ Hoe zit het dan met karma, het boeddhistische idee dat de daden van het ene leven het volgende beïnvloeden?

‘Het karma van het ene wezen veroorzaakt een volgend wezen,’ legt Van der Velde uit. Karma is niet veel anders dan de wet van oorzaak en gevolg: alle handelingen hebben gevolgen. Misschien kunnen we ons een soort oersoep voorstellen waarin alle daden van iedereen worden gegooid en waaruit nieuwe levens worden opgeschept. Maar de werkelijkheid is altijd oneindig veel complexer dan zo’n simpel beeld. Je kunt volgens de boeddhistische leer in elk geval niet zeggen: ‘Ik was in mijn vorige leven een domineesdochter in Engeland en daarom ben ik nu zo spiritueel,’ want er is geen ‘ik’ dat van leven op leven doorgaat. We 
vormen allemaal ons eigen wereldbeeld, dat min of meer overzichtelijk is. Maar ook bij het scheppen van dat wereldbeeld is geen permanent ‘ik’ betrokken. ‘In het boeddhisme wordt gesproken van een soort interne coördinator die dat doet, manas, hoewel er ook andere termen circuleren.’

En uiteindelijk is alles een illusie, ook die manas. We hebben het allemaal zelf bedacht. ‘Daar moeten we het mee doen,’ zegt Van der Velde. Als dat tot in elke vezel van je lichaam is doorgedrongen, ben je bevrijd. Niet alleen het ego is dus een illusie maar ook het ware zelf, volgens de boeddhisten. Het kan een academische discussie lijken die je misschien niet direct bezighoudt als je op je hoofd staat of je vooroverbuigt voor de Zonnegroet – het is ook niet de bedoeling dat je jezelf als hersenschim gaat zien. Maar het is wél nuttig om te beseffen dat de typisch westerse neiging om aan onszelf te werken, om een perfect lichaam na te streven en een perfect rustige geest, in wezen niets te maken heeft met het doel van boeddhisme en ook niet met dat van de yogafilosofie.

Denk niet dat je aan yogafilosofie doet als je een prachtige Hoofdstand hebt gemaakt’

Overeenkomsten tussen yoga en boeddhisme

Denk dus niet dat je aan yogafilosofie doet als je een prachtige Hoofdstand doet of een soepele Cobra om lekker in je lijf te zitten. Yogi’s deden aan ascese, versterving van het lichaam door extreme zelfdiscipline zoals vasten en pijn verdragen, wat met onze comfortabele yogapraktijken weinig van doen heeft. Een prachtig slanke en soepele yoga body ontwikkelen betekent alleen maar dat je het vehikel van die oeroude vergissing – het idee dat je je lichaam bent, met bijbehorende gevoelens en gedachten – zo mooi mogelijk wilt maken. Daarover zijn de yogafilosofie en het boeddhisme het eens. De oudste yogateksten, de Yoga Sutra’s, gaan ook helemaal niet over houdingen. Ze gaan over het uitzuiveren van het wezen om te komen tot de essentie van wat je werkelijk bent.

Alle gedachten, gevoelens en verlangens moesten worden stopgezet om tot diepe innerlijke stilte te komen. De houdingen waren slechts een middel om beter te kunnen mediteren. ‘En mediteren was ook maar een middel,’ zegt Van der Velde, ‘namelijk om jezelf te ontmantelen.’ Wat wij doen, ontspannen, yoga’en en mediteren om beter om te kunnen gaan met ons stressvolle bestaan, daar kunnen Aziatische monniken alleen maar toegeeflijk om glimlachen. ‘Ze zullen het niet veroordelen. Westerlingen moeten dat vooral doen. Verlicht raken – dat komt dan wel in een volgend leven.’

Deed Boeddha aan yoga? De 4 waarheden van het boeddhisme

Het korte antwoord is nee, want in de tijd van Boeddha (vijfde eeuw voor Christus) bestond de yoga zoals wij die kennen nog niet. Boeddha, geboren als Siddhartha Gautama, kwam ter wereld in India (zijn geboorteplek Lumbini ligt tegenwoordig in Nepal) in een traditionele familie. Het boeddhisme kan worden gezien als een reactie op het hindoeïsme, of liever nog het brahmanisme, dat in die tijd vastzat in veel rituelen. De kern van het boeddhisme wordt gevormd door de vier edele waarheden:

1. Het leven is nu eenmaal lastig, er is lijden.
2. Dit lijden wordt voornamelijk veroorzaakt door het verlangen dat het leven anders is dan het is.
3. Dit lijden kun je verminderen.
4. Dat doe je door het Achtvoudige Pad te bewandelen.

Het Achtvoudige Pad volgens Patanjali

Ook yogafilosoof Patanjali schiep in de tweede eeuw voor Christus een Achtvoudig Pad, dat er ongeveer zo uitziet:

1. Yama’s – morele regels volgen, zoals geweldloosheid, de waarheid spreken, kuisheid
2. Niyama’s – zelfdiscipline zoals reinheid, tevredenheid en zelf onderzoek
3. Asana’s – houdingen
4. Pranayama – ademoefeningen
5. Pratyahara – de geest bevrijden van de illusie van de zintuigen
6. Dharana – de geest concentreren en tot rust brengen
7. Dhyana – in blijvende meditatie verkeren
8. Samadhi – innerlijke vrede, verlichting

Het Achtvoudige Pad volgens Boeddha

Het Achtvoudige Pad dat Boeddha beschreef als een weg naar verlichting bestaat uit de volgende treden:

1. Het juiste begrip (van het leven)
2. De juiste intenties (zo willen leven dat alle levende wezens floreren)
3. Juist spreken (dat wil zeggen: niet liegen en niet roddelen)
4. De juiste handelingen (moreel gedrag, dus niet stelen, niet doden, enzovoort)
5. Het juiste levensonderhoud (niets doen voor geld dat anderen schaadt)
6. De juiste inspanning (je best doen)
7. De juiste aandacht (meditatie en ademhalingsoefeningen)
8. Verlichting: Samadhi, innerlijke stilte

Tekst Lisette Thooft, Illustraties Bodil Jane